تحلیل وضعیت بازار ارز در تیرماه 1404 در ایران

در تیرماه 1404، بازار ارز ایران شاهد تحولاتی بود که نه تنها بازتابی از تحولات داخلی اقتصادی و سیاسی بود، بلکه تحت تأثیر عوامل بینالمللی و انتظارات بازاری نیز قرار داشت. در این مقاله، به تحلیل و تفسیر وضعیت بازار ارز در این ماه مهم از سال میپردازیم و با استناد به داده های مرکز آمار ایران، بانک مرکزی، سازمان جهانی تجارت (WTO)، بانک جهانی و تحلیلهای صندوق بین المللی پول (IMF)، تصویری جامع و نقادانه از این بازار ارائه خواهم داد.

1. روند قیمت دلار و ارزهای اصلی

در آغاز تیرماه 1404، نرخ دلار آمریکا در بازار آزاد به حدود 82,000 تومان رسید که در مقایسه با خردادماه 1404 رشد بسیار کمی را نشان میداد. این ثبات، با وجود تلاشهای بانک مرکزی برای کنترل نقدینگی و تزریق ارز از طریق سیستم بانکی، نشاندهنده فشارهای ادامه یافته بر بازار ارز است. بر اساس گزارشهای بانک مرکزی، حجم تزریق ارز به سیستم بانکی در این ماه حدود 1.8 میلیارد دلار بوده که بیشتر به صورت مناقصههای ارزی و از طریق سهمیههای وارداتی تخصیص یافته است.

اما مهمتر از رشد قیمت، نوع رشد و انتظارات بازاری بود. برخلاف ماههای گذشته که نوسانات ارزی بیشتر واکنشی به اخبار سیاسی بود، در تیرماه 1404، افزایش قیمت ارز عمدتاً تحت تأثیر تضعیف ریشهای اعتماد به سیاستهای پولی و افزایش تورم انتظاری شکل گرفت. بر اساس شاخص تورم ماهانه مرکز آمار ایران، تورم شهری در خردادماه 1404 به 42.7 درصد رسید و انتظارات تورمی برای شش ماه آینده به بیش از 50 درصد رسیده بود. این امر باعث شد که بخش زیادی از مردم و فعالان اقتصادی به ارز به عنوان یک دارایی پناهگاهی روی آورند.

2. نقش سیاستهای پولی و مالی

سیاستهای بانک مرکزی در این ماه عمدتاً متمرکز بر کنترل نقدینگی و تثبیت نرخ ارز در بخش رسمی بود. با این حال، این سیاستها به دلیل عدم تطابق با واقعیتهای بازار، موفقیت محدودی داشتند. بانک مرکزی با افزایش نرخ تنزیل (که به 24 درصد رسید) و افزایش نسبی نرخهای سپرده، تلاش کرد تا پس انداز را تشویق و تقاضای ارز را کاهش دهد. اما بر اساس تحلیلهای صندوق بینالمللی پول (IMF, 2023)، در شرایط تورم بالا، افزایش نرخ بهره تنها در صورتی مؤثر است که همراه با کاهش عرضه پول و کاهش کسر بودجه باشد.

در همین حال، دولت همچنان با کسر بودجه بودجهای مواجه بود. بر اساس گزارش وزارت اقتصاد، کسر بودجه در سه ماهه نخست سال 1404 به حدود 4.2 درصد تولید ناخالص داخلی رسیده بود که بخش عمدهای از آن از طریق چاپ پول و انتقال به بانک مرکزی تأمین شده بود. این امر به طور مستقیم بر افزایش نقدینگی و فشار بر ارز تأثیر گذاشت. به این ترتیب، سیاستهای مالی و پولی نه تنها هماهنگ نبودند، بلکه در بسیاری موارد متضاد عمل میکردند.

3. عوامل بینالمللی: تحریمها، قیمت نفت و نوسانات دلار جهانی

در تیرماه 1404، عوامل بینالمللی نیز نقش مهمی در شکلگیری بازار ارز ایران داشتند. اولاً، با وجود گزارشهایی درباره مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در وین، تحریمهای اقتصادی علیه ایران به ویژه در حوزه بانکی و حملونقل همچنان اثرگذار بودند. بر اساس گزارش سازمان جهانی تجارت (WTO, 2024)، ایران همچنان در دسترسی به سیستمهای بانکی بینالمللی (مانند SWIFT) محدودیت داشته و این امر باعث کاهش جریان ارزهای سخت شده است.

ثانیاً، قیمت نفت خام در بازارهای جهانی در تیرماه 1404 در نوسان بود. قیمت نفت برنت از 85 دلار در آغاز ماه به 89 دلار در پایان ماه رسید. این افزایش، به نظر میرسید که میتواند به افزایش درآمدهای ارزی ایران کمک کند، اما به دلیل محدودیتهای تحریمی در صادرات، تنها بخش کوچکی از این درآمدها به صورت واقعی به کشور بازگشت. بر اساس برآوردهای بانک جهانی، تنها حدود 30 درصد از درآمدهای نفتی ایران به صورت ارز قابل دسترس به اقتصاد ملی وارد میشود.

ثالثاً، تقویت دلار آمریکا در برابر سایر ارزهای جهانی (به دلیل افزایش نرخ بهره توسط فدرال رزرو) باعث شد که فشار روانی بر ارزهای نوظهور از جمله ریال افزایش یابد. بر اساس دادههای Bloomberg، شاخص دلار جهانی (DXY) در تیرماه 1404 حدود 2.5 درصد افزایش یافت که این امر به طور غیرمستقیم بر ارزش ریال تأثیر منفی گذاشت.

4. نقش بازار سیاه و اعتماد عمومی

یکی از چالشهای اساسی در تیرماه 1404، وجود دو نرخی بودن بازار ارز بود. در حالی که نرخ ارز در سیستم بانکی و مناقصه های نیما حول 55,000 تومان ثبت میشد، قیمت در بازار آزاد به 82,000 تومان میرسید. این اختلاف نه تنها باعث ایجاد فرصتهای سوداگری و قاچاق ارز میشد، بلکه اعتماد عمومی به سیستم بانکی را کاهش میداد. بر اساس نظرسنجی مرکز پژوهشهای مجلس (خرداد 1404)، بیش از 68 درصد از شهروندان ترجیح میدادند ارز خود را در بازار آزاد یا به صورت طلا نگهداری کنند تا در بانک سپرده گذاری کنند.

این امر نشاندهنده بحران اعتماد به نهادهای اقتصادی است که در بلندمدت خطرات بسیاری برای ثبات اقتصادی دارد. بر اساس تحلیلهای دکتر مسعود نیکبخت (2023)، “زمانی که مردم به جای بانکها به بازار سیاه اعتماد میکنند، سیستم مالی ملی در معرض فروپاشی قرار دارد.”

5. توصیههای سیاستی

برای خروج از این بحران، لازم است سیاستهای اقتصادی از دو سو اصلاح شوند:

1. هماهنگی بین سیاستهای پولی و مالی: دولت باید کسر بودجه را کاهش دهد و از چاپ پول برای تأمین مالی دست پاشد. بانک مرکزی نیز باید مستقلتر عمل کند و نرخ بهره را بر اساس تورم واقعی تنظیم کند.

2. یکپارچهسازی نرخ ارز: نگهداری دو نرخی ارز تنها باعث تورم پنهان و فساد میشود. لازم است به تدریج به سمت نرخ ارز یکپارچه حرکت کرد و یارانههای ارزی را به صورت هدفمند و نقدی به مردم پرداخت کرد.

3. تقویت شفافیت و اعتماد: انتشار منظم و شفاف دادههای اقتصادی، گزارش عملکرد بانک مرکزی و دولت، و ایجاد مکانیسمهای نظارتی مستقل میتواند به بازگرداندن اعتماد کمک کند.

4. راهکارهای بلندمدت: تمرکز بر افزایش صادرات غیرنفتی، جذب سرمایهگذاری خارجی و عضویت فعال در سازمانهای بینالمللی اقتصادی میتواند در بلندمدت به کاهش وابستگی به ارزهای سخت کمک کند.

جمع‌بندی

تیرماه 1404، ماهی از تنشهای ادامهیافته در بازار ارز ایران بود که ریشه در ترکیبی از عوامل داخلی (سیاستهای ناهمگان، تورم بالا، کسر بودجه) و خارجی (تحریمها، نوسانات جهانی دلار) داشت. بدون اصلاح ساختاری در سیاستهای اقتصادی و بازسازی اعتماد عمومی، هرگونه تلاش برای کنترل موقت نرخ ارز تنها موقتی و ناپایدار خواهد بود. آینده بازار ارز ایران نه در دست بازارهای جهانی، که در دست تصمیمگیرندگان داخلی است که باید بین “سیاستهای موقت” و “اصلاحات ساختاری” انتخاب کنند.

مراجع:

1. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، گزارش ماهانه پولی و بانکی، تیرماه 1404.
2. مرکز آمار ایران، گزارش تورم ماهانه، خرداد 1404.
3. International Monetary Fund (IMF), World Economic Outlook, April 2024.
4. World Bank, Iran Economic Monitor, Spring 2024.
5. WTO, Trade Policy Review: Iran, 2024.
6. نیکبخت، مسعود (1402)، اقتصاد ایران در بحران: تحلیل ساختاری و سیاستی، انتشارات دانشگاه تهران.
7. Bloomberg, Dollar Index (DXY) Performance, June 2025.
8. پژوهشگاه پارلمان، نگرش اقتصادی مردم در تیرماه 1404، گزارش شماره 112.